Het neon-museum: het bewaren van kunstoverblijfselen uit de Koude Oorlogstijd

Beata Bruggeman-Sekowska

Hartje Warschau ligt een uniek instituut dat is gewijd aan het bewaren van een vergeten stuk geschiedenis: neon-tekens. Het Neon Museum is meer dan slechts een tentoonstellingsruimte. Het is een eerbetoon aan electrografisch design uit de Koude Oorlogstijd en een poging de restanten te bewaren van de staatscampagne tot ‘neonisatie’ welke ooit de straten van onder andere Polen verlichtten. Ik kreeg de kans de oprichters van het museum, Ilona Krawinska en David S. Hill, te interviewen, hen te vragen naar hun visie en de geschiedenis achter deze fascinerende verzameling.

David Hill and Ilona Karwinska @Neon Muzeum

Een missie om Neon-kunst te redden

De vraag wat hen inspireerde om neontekens uit de tijd van de Koude Oorlog te bewaren, riep bij Ilona Karwinska en David S. Hill de herinnering op aan de vervallen neonverlichting in Warschau in 2005. Geraakt door de ongebruikelijke typografie en de mysterieuze boodschappen begonnen ze deze neonverlichting te documenteren door haar te fotograferen. Die passie resulteerde algauw in een dadendrang die leidde tot de vestiging van het Neon Museum.

In de loop der jaren is de collectie uitgegroeid tot enkele honderden neontekens uit Polen, de Tsjechische Republiek, Hongarije en Duitsland. Al deze voorwerpen herinneren aan een fascinerend tijdperk van beeldcultuur, waarin kunst, propaganda en stedelijke design samenvloeiden.

foto: ©Beata Bruggeman-Sekowska

Bezoekers van het museum kunnen iconische neontekens bewonderen, met inbegrip van de zeemeermin gezeten op een boek, eens het symbool van de bibliotheken in Warschau. Daarnaast de gloeiende neontekens van Poolse winkels zoals Sezam, Cepelia en Jubiler.

Het museum is geworden tot een van de niet te missen attracties, jaarlijks bezocht door meer dan 100.000 bezoekers. Het is ook een uithangbord geworden van Poolse cultuur, waar geregeld officiële delegaties en internationale bezoekers worden ontvangen.

foto: ©Beata Bruggeman-Sekowska

Het verhaal achter de Poolse neontekens

Neontekens begonnen voor het eerst helder in Polen te schijnen na de dood van Stalin, tijdens de ‘Chroesjtsjov-dooi’. Het ministerie van Binnenlandse Handel stelde in 1955 regels op waaraan de ontwikkeling van neontekens moest voldoen. Dit markeerde het begin van een nieuwe kunstzinnige en stedelijke trend. Terwijl neon in het Westen vooral werd gebruikt voor commerciële advertenties, waren Poolse neontekens bedoeld als decoratieve elementen om te ‘informeren, onderwijzen en amuseren’. De communistische regering beschouwde ze als een manier om steden moderner te doen ogen en een visueel aantrekkelijke, futuristische atmosfeer te creëren.

De ‘neonisatie’-campagne was tevens een antwoord op sociale onrust. Na de opstanden in Poznan en Hongarije van 1956 zochten Sovjet-apparatchiki naar manieren om de groeiende sociale onrust te bedwingen. Zij dachten dat neontekens een schitterende toekomst symboliseerden – letterlijk en metaforisch. Het initiatief werd geleid door coöperaties die door de staat werden gecontroleerd. Sommige van de grootste kunstenaars uit de Poolse Poster School droegen bij aan de schepping van deze geïllumineerde meesterwerken.

foto: ©Beata Bruggeman-Sekowska

Neon als propaganda en stil protest

Niettegenstaande hun esthetische aantrekkingskracht waren neontekens ook een vorm van communistische propaganda. Zij moesten subtiel de gedachte versterken dat het leven onder het regime progressief en modern was. Maar na verloop van tijd veranderde hun rol drastisch. Veel inwoners zagen ze niet langer als staatssymbolen maar als herkennings- en ontmoetingspunten, terwijl sommige kunstenaars subtiel tekenen van verzet aan hun ontwerpen toevoegden.

Een bekend voorbeeld van onbedoelde gevolgen vormde het neonteken voor PKO bank in Nowa Huta, Krakow. Zijn krachtige electroveld interfereerde met radio- en televisiesignalen, wat gefrustreerde bewoners ertoe bracht hun zaak voor de rechtbank te brengen – een zeldzaam publiek protest in een tijdperk waarin klachten tegen het systeem niet werden getolereerd.

Het verval en de opleving van neon

Eind jaren zeventig en in de jaren tachtig van de 20^e eeuw had de Poolse economie het zwaar en de ooit zo bloeiende neon-industrie raakte in verval. Veel van de oorspronkelijke kunstenaars waren met pensioen gegaan. De neon-productie werd meer gestandaardiseerd, leunend op generieke ontwerpen in plaats van artistieke creaties. De economische crisis en de opkomst van de vakbond Solidariteit droegen bij aan de ondergang van de neontekens.

Na de val van het communisme werden neontekens grotendeels ontmanteld; ze werden gezien als relieken uit een (gelukkig) voorbij tijdperk. Vele verdwenen in wat bekend werd als het ‘grote recycling plan’. Maar gelukkig onderkenden fotografen en historici, inclusief de grondleggers van het Neon Museum, de artistieke en geschiedkundige waarde. Door hun toedoen werden tal van neontekens gered van vernietiging en gerestaureerd. Zij kregen een tweede leven als onderdeel van de museumcollectie.

Een nieuw thuis voor neon

Het museum verhuist in 2025 van zijn huidige locatie in Kamionek naar een centralere, meer prestigieuze plaats: het Paleis voor Cultuur en Wetenschap. Door deze nieuwe huisvesting, die in de zomer van 2025 zal plaatsvinden, komt er meer ruimte om extra neontekens tentoon te stellen en krijgt het museum een sleutelrol als culturele instelling in Warschau.

Een succesvol project van het museum is voorts ‘Actie Renovatie’, dat zich richt op het herstel van neontekens op hun oorspronkelijke plek. Een goed voorbeeld vormt het gigantische rode Cepelia-teken op Grzybowskastraat 37, dat getrouw is hersteld in samenwerking met Matexi Polska. ‘Samen lichten we de stad op’ is de slogan van het museum, die zijn missie om deze kunststukken voor toekomstige generaties te bewaren goed weergeeft.

Mocht je Warschau bezoeken, mis dan niet de kans dit bijzondere museum te bezoeken. Laat de neonlichten in het museum je leiden en ervaar een uniek stukje geschiedenis!

Beata Bruggeman-Sękowska is een internationaal journalist, tv-correspondent, mediacommentator, auteur en beëdigd vertaler. Ze is hoofdredacteur van het Central and Eastern Europe Centre en voorzitter van het European Institute on Communist Oppression. Ze studeerde Amerikaanse cultuur, vertaling en pedagogiek, en journalistiek aan de Universiteit van Warschau en L’École Supérieure de Journalisme de Lille. Beata werd geboren in Warschau, Polen, en heeft Armeense roots en familiebanden met Lviv (Lvov), Oekraïne.